Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej

W dniu 13 kwietnia obchodzimy już po raz piętnasty Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej. Święto zostało ustanowione specjalną uchwałą Sejmu RP z 14 listopada 2007 r. W akcie tym – przyjętym przez aklamację – czytamy:

W hołdzie Ofiarom Zbrodni Katyńskiej oraz dla uczczenia pamięci wszystkich wymordowanych przez NKWD na mocy decyzji naczelnych władz Związku Sowieckiego z 5 marca 1940 r., Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanawia dzień 13 kwietnia Dniem Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej.
Jednym z tysięcy zamordowanych strzałem w tył głowy oficerów i funkcjonariuszy był pochodzący z Włocławka, kapitan służby stałej WP Jan Grzelak, żołnierz I Korpusu Polskiego w Rosji, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej 1919–1921 oraz Wojny Obronnej 1939 r.
Urodził się 1 stycznia 1892 r. jako syn Marcina i Józefy z Karwowskich. Był jedynakiem, ponieważ dwoje jego rodzeństwa zmarło we wczesnym dzieciństwie. Po ukończeniu szkoły elementarnej rozpoczął naukę we Włocławskiej Szkole Handlowej (obecnie Liceum Ziemi Kujawskiej). Równolegle z zajęciami szkolnymi zdobywał wiedzę w zawodzie drukarza, kształcąc się w miejscowej firmie „Herman Neuman. Księgarnia, drukarnia i skład materiałów piśmienniczych”.

Jan Grzelak z rodzicami – Marcinem i Józefą z Karwowskich, wyk.: N.N., Włocławek 1912 r. Zbiory Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku.

Pod koniec 1906 r. nawiązał za wiedzą ojca współpracę z konspiracyjnym Narodowym Związkiem Robotniczym. Uczestniczył w tajnych spotkaniach oraz brał aktywny udział w kolportażu nielegalnych druków i pism ulotnych, przewożąc je z Warszawy do Włocławka, Lipna i Kowala. Z własnej inicjatywy przygotowywał plan wysadzenia w powietrze rosyjskiego magazynu prochu i amunicji, który znajdował się na terenie Włocławka. Stający w tym czasie na czele związku ks. Szczęsny Starkiewicz z wielkim trudem odwiódł go od tego zamiaru. Późną jesienią 1909 r. rosyjska policja wpadła na trop konspiratorów. Uciekając przed represjami, J. Grzelak był zmuszony przerwać naukę w VII klasie i wyjechać z Włocławka. Zamieszkał w Warszawie, gdzie kontynuował naukę zawodu drukarza. W dniu 4 września 1910 r. w Urzędzie Starszych Zgromadzenia Drukarzy Warszawskich zdał egzamin uprawniający go do wykonywania zawodu zecera.
W połowie 1912 r. wyjechał do Kijowa, gdzie podjął pracę w polskim „Dzienniku Kijowskim”, początkowo jako zecer, a później korektor. W 1914 r. zdał eksternistycznie maturę w prywatnym polskim gimnazjum, a od 1 stycznia 1915 r. został słuchaczem na Wydziale Budowlanym Politechniki Kijowskiej. Już we wrześniu tr. został powołany do armii rosyjskiej. W rok później ukończył szkołę podoficerską w Tyflisie (obecnie Tbilisi) i otrzymał awans na stopień kaprala. Po zdaniu matury państwowej 14 stycznia 1917 r. w V Gimnazjum Męskim w Moskwie, został awansowany na stopień chorążego i postawiony do dyspozycji szefa sztabu Okręgu Wojskowego w Odessie.
W październiku 1917 r. Jan Grzelak wyjechał do Mińska na Białorusi, gdzie zgłosił się do Związku Wojskowych Polaków w Rosji. Za jego pośrednictwem został skierowany do I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego, z przydziałem na stanowisko zastępcy dowódcy kompanii karabinów maszynowych w 11. Pułku Strzelców (3. Dywizja Strzelców Polskich). Wkrótce Wydział Oświaty Związku Wojskowych Polaków w Rosji wytypował go na kierownika sekcji kulturalno-oświatowej w Wiaźmie. Po objęciu tego stanowiska rozpoczął energiczną akcję mającą na celu zintegrowanie środowiska polonijnego.
Od lutego 1918 r. brał czynny udział w walkach z bolszewikami. Szczególnym męstwem wykazał się podczas osłaniania odwrotu macierzystej dywizji z Jelni do Żłobina. Po rozbrojeniu przez Niemców oddziałów I Korpusu w maju 1918 r. został skierowany do Warszawy w szeregi Polskiej Siły Zbrojnej, do której jednak się nie zgłosił. W trakcie pobytu w Warszawie podjął pracę w jednej z miejscowych drukarni, a także nawiązał kontakty z Polską Organizacją Wojskową.

Chorąży Jan Grzelak, wyk.: Zakład Fotograficzny Jana Malarskiego, Warszawa czerwiec 1918 r. Zbiory Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku.

W sierpniu 1918 r. ponownie wyjechał do Kijowa, gdzie w grudniu tr. zdał zaległe egzaminy na politechnice. W styczniu 1919 r. powrócił do Polski, a następnie w Łukowie wstąpił jako ochotnik w szeregi odrodzonego Wojska Polskiego. W marcu 1919 r. J. Grzelak został awansowany do stopnia podporucznika służby stałej i skierowany na front jako zastępca dowódcy kompanii karabinów maszynowych. Po śmierci swego dowódcy, otrzymał 1 czerwca 1919 r. awans do stopnia porucznika służby stałej w korpusie oficerów piechoty (lokata 2012) oraz dowództwo kompanii. 25 września 1920 r. został ranny w trakcie operacji niemeńskiej. Po powrocie ze szpitala był przeniesiony ze służby liniowej do Łukowa, gdzie objął funkcję adiutanta dowódcy miejscowego garnizonu.
W 1921 r. przeszedł do służby w Powiatowej Komendzie Uzupełnień w Siedlcach na stanowisko kierownika II Referatu. W sierpniu 1933 r., po ukończeniu kursu intendenckiego, został przeniesiony do 22. Pułku Piechoty w Siedlcach na stanowisko oficera gospodarczego, a następnie w maju 1934 r. – również na tę samą funkcję – do 20. Pułku Ułanów w Rzeszowie.

Patent oficerski porucznika Jana Grzelaka, wystawiony przez Ministra Spraw Wojskowych marsz. Józefa Piłsudskiego, Warszawa 1 kwietnia 1933 r. Zbiory Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku.

Poza służbą wojskową był także zaangażowany w życie lokalnej społeczności. W 1937 r. założył w Rzeszowie nieformalny klub kajakarski, w ramach miejscowego Przysposobienia Wojskowego. Zapewne zainteresowania sportem wodnym pozostały mu po latach młodości spędzonych we Włocławku, gdzie od 1907 r. był członkiem Włocławskiego Towarzystwa Wioślarskiego.
W dniu 19 marca 1938 r. J. Grzelak otrzymał awans do stopnia kapitana służby stałej w korpusie oficerów intendentury (lokata 23). Po wybuchu wojny, w dniu 7 września 1939 r. opuścił Rzeszów wraz z ostatnim szwadronem macierzystego pułku i dotarł do punktu zbornego w Brodach. Po 17 września został w niewyjaśnionych okolicznościach wzięty do niewoli przez oddziały armii sowieckiej i osadzony w obozie jenieckim w Kozielsku. Wiosną 1940 r. został zamordowany przez NKWD w Katyniu. Jego nazwisko widnieje na liście wywózkowej NKWD z 1 kwietnia 1940 r. pod numerem 69. W 2007 r. był awansowany pośmiertnie przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego do stopnia majora Wojska Polskiego.
Jan Grzelak był odznaczony Krzyżem Walecznych (28 kwietnia 1922 r.), Srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem Niepodległości (1933 r.), medalem pamiątkowym „Za wojnę 1918–1921”, Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, brązowym medalem „Za długoletnią służbę” oraz francuskim medalem „La Grande Guerre Pour la Civilisation 1914–1918”.
Jan Grzelak zawarł związek małżeński 9 października 1918 r. w katedrze pw. św. Andrzeja w Kijowie z Jadwigą Łońską (w okresie I wojny światowej sanitariuszką Czerwonego Krzyża w rosyjskim szpitalu wojennym), z którą miał syna Bogusława.
Szereg pamiątek po Janie Grzelaku, obejmujących dokumenty, fotografie oraz odznaczenia, trafiło w 2009 r. do zbiorów Działu Historycznego Muzeum Historii Włocławka, przekazanych w darze przez syna Bogusława.

Porucznik Jan Grzelak z żoną Jadwigą z Łońskich i synem Bogusławem, wyk.: Zakład Fotograficzny Adolfa Ganiewskiego, Siedlce 1932 r. Zbiory Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku.

 

List kapitana Jana Grzelaka do żony Jadwigi pisany z obozu jenieckiego w Kozielsku, 28 listopada 1939 r. Zbiory Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku.

Tomasz Wąsik